احیای شریان های تاریخی یک شهر - سفر به تایلند

اگرچه در زمان صفویه رشد جمعیت و پایتخت نشینی، اصفهانی ها را به مصرف آب بیشتر واداشت و شیخ بهایی زاینده رود را در طوماری با شبکه مادی ها تقسیم کرد تا هم حقابه ها مشخص شود و هم طراوت و شادابی باغ و چنارهای اصفهان حفظ شود؛ اما این شبکه 320 کیلومتری مادی های شهر اصفهان راستا پرتلاطمی را با خشکسالی های اخیر طی کرده است. مادی نیاصرم، شاه، فدن، تیران، قمیش و فرشادی از معروف ترین مادی های اصفهان هستند.

منطقه 9 شهرداری اصفهان با بیش از 76 کیلومتر و ناژوان با بیش از 47 کیلومتر بیشترین مادی ها را به خود اختصاص داده اند و کمترین طول مادی در مناطق 6، 12 و 15 شهرداری قرار گرفته است. امسال به لطف بارش های بهاره و جاری بودن زاینده رود شبکه مادی های اصفهان جانی دوباره گرفت و تغذیه شد و فضای سبز حاشیه مادی ها هم از طراوت و شادابی برخوردار شده است. همین تداوم جریان زاینده رود، آب را به صورت نوبتی در مادی ها به جریان انداخت و مادی فرشادی از سردهانه تا چهارباغ، مادی فدن از سردهانه تا خیابان طالقانی، مادی تیران از سردهانه تا محدوده شهرداری منطقه یک و مادی قمیش از سردهانه تا محدوده شهرداری منطقه 9 بعد از دو دهه خشکسالی به نوبت جاری شدند.

• تغییرات مادی ها در گذر زمان

معاون خدمات شهری شهردار اصفهان با اشاره به اهمیت مادی ها در فرهنگ و تاریخ شهری اصفهان به خبرنگاران می گوید: مادی ها در کالبد و فضای شهری اصفهان نقش مهمی دارند. مادی ها علاوه بر حفظ طراوت فضای سبز حاشیه خود، می توانند در تغذیه سفره های زیرزمینی موثر باشند. حسین امیری ادامه می دهد: در گذشته با رشد و توسعه جمعیتی و شهری ضرورت شبکه سازی مادی ها در کشاورزی و آبیاری باغ ها تعریف شده بود که تاثیر بسیار مهمی داشته است.

وی با اشاره به طومار شیخ بهایی می افزاید: طبق این طومار، شبکه منشعب از زاینده رود 78 مورد معرفی شده و مادی های اصفهان در این معماری پیچیده، به عنوان شبکه تقسیم آب نقش مهمی در باغ شهر صفوی و مدیریت مصرف آب در شهر اصفهان داشته اند. به گفته معاون خدمات شهری شهرداری اصفهان، تغییرات کالبدی و ماهیتی شهری، کاربری مادی ها را دستخوش تغییرات فراوان کرده و خشکسالی های اخیر بخشی از مادی ها را از بین برده است. وی می افزاید: تخریب سردهانه مادی ها، تاثیر فاضلاب ها، ساخت وسازهای بی رویه، تبدیل راستا نهر به جاده و دیواره سازی غیراصولی نقش مهمی در از بین بردن مادی ها و انهار شهر اصفهان داشته است.

• پرداخت حقابه مادی ها

رئیس اداره هماهنگی فضای سبز و مادی های شهرداری اصفهان با اشاره به این که شهر اصفهان 10 رشته مادی فعال دارد به خبرنگاران می گوید: از این 10 مادی اصلی 3 مادی در جنوب رودخانه زاینده رود و در محدوده ناژوان و 7 مادی در شمال رودخانه زاینده رود قرار گرفته است که در این دو دهه دچار خشکسالی بودند. سید جلال عمرانی ادامه می دهد: در مادی نیاصرم به منظور مصارف کشاورزی، آب به صورت دائمی جریان دارد و از بعد از عید که جریان آب تداوم داشته، به صورت نوبتی در مادی های دیگر هم آب با دبی محدود جریان داشته است.

وی می افزاید: جریان آب بعد از 15 سال در مادی فرشادی برقرار شد و سردهانه مادی شایج نیز که توسط نیروگاه برق پرشده بود، با تلاش و پیگیری های مستمر کشاورزان دستگردی بعد از 17 سال آب در مادی های دستگرد جاری شد و نشاط و سرزندگی را به ارمغان آورد. به گفته رئیس اداره هماهنگی فضای سبز و مادی های شهرداری اصفهان با جاری شدن آب در مادی شایج بعد از 2 دهه، در حال حاضر طول تمام مادی های ناژوان لوله گذاری شده که مقدار طول لوله کشی شده در 4 سال اخیر 52 هزار کیلومتر بوده است. وی می افزاید: بیش از یک دهه از تاسیس کمیته انهار می گذرد. این کمیته در زمینه آزادسازی مادی ها در سطح شهر فعالیت می کند و بیش از 90 درصد مادی هایی که امکان آبگیری دارد را آزادسازی کرده است.

عمرانی تاکید می کند: راستا مادی هایی که به رودخانه سردهانه دارد باز است و مادی هایی که پر هستند در شمال شهر قرار دارند و سردهانه ای به رودخانه ندارند و جای نگرانی از سرریزی آب نیست. وی اضافه می کند: اگر بتوانیم سهم حقابه مادی ها و شهر اصفهان را بگیریم و شرکت آب منطقه ای موظف باشد که سهم حقابه مادی های شهر اصفهان را پرداخت کند، فضای سبز حاشیه مادی ها نه تنها زنده، بلکه پرنشاط و باطراوت خواهند ماند.

• شهرداری، مطالبه گر حقابه مادی ها باشد

دبیر اجرایی نظام صنفی کشاورزی استان اصفهان با اشاره به این که مادی های شهر اصفهان به دو بخش ملوک ماربین و جی و برزرود تقسیم می شود به خبرنگاران می گوید: اهداف این مادی ها از گذشته بر کشت و زرع و تغذیه سفره های زیرزمینی استوار بوده که مانع از فرونشست زمین می شده اند. اسفندیار امینی با اشاره به این که شدت خشکسالی در دو دهه اخیر باعث تشدید بحران هایی همچون فرونشست زمین در مناطقی مانند عاشق آباد و دهنو شده، ادامه می دهد: نبود جریان آب در مادی ها منجر به فرونشست زمین شده است. وجود این مادی ها قنوات و سفره های زیرزمینی را تغذیه می کرد و موجب تلطیف و نشاط هوا می شد.

وی می افزاید: درختان کهنسال چنار کنار حاشیه مادی ها در این سال های خشکسالی در معرض بیماری و نابودی قرار گرفتند، زیرا ریشه های این درختان باید نمدار باشد و نمی توان به طور دستی آنها را سیراب کرد. امسال بنا به شرایط خاص موجود در مادی ها آب جریان داشت و همین موجب شد که فضای سبز حاشیه مادی ها از نشاط و طراوت خوبی برخوردار باشد. دبیر اجرایی نظام صنفی کشاورزی استان اصفهان با اشاره به ماده 18 توزیع عادلانه آب تصریح می کند: بند الف ماده مذکور، حقابه را متعلق به ملک و مالک می داند و شهرداری به عنوان متولی مادی های شهر اصفهان باید به جای تامین آب فضای سبز از طریق چاه های بی رویه، مطالبه گر سهم حقابه خود از مادی ها باشد.

• مالکیت مادی ها بر عهده شهرداری است

رئیس گروه نظارت شرکت آب منطقه ای با اشاره به این که در محدوده شهری حفاظت از انهار و مادی ها بر عهده شهرداری است، به خبرنگاران می گوید: با توجه به بارش های بهاره و جاری بودن رودخانه با دبی کم تلاش شد تمام انهار و مادی ها آبگیری شود اما این امکان فراهم نشد و هرکدام از مادی ها به نوبت آبگیری شدند. مجید نصر ادامه می دهد: شهرداری برای تامین آب مورد نیاز فضای سبز حاشیه مادی ها از چاه های موجود در سطح شهراستفاده کرد و آبی که در انهار و مادی ها جاری بود به صورت آب کمکی در نظر گرفته شد.

وی می افزاید: امیدواریم در سال آبی آینده وضعیت بارندگی ها مطلوب باشد و بتوان از ظرفیت مادی ها در حفظ فضای سبز و تغذیه سفره های زیرزمینی بهره گرفت. نصر با اشاره به این که مشخص حریم و بستر انهار و مادی ها در محدوده شهری بر عهده شرکت آب منطقه ای است، تصریح می کند: در داخل شهر هر مادی و نهر تعریف ویژه ای دارد و در خارج از شهر هم انهار مالکیت خصوصی پیدا می کنند. مادی های شهر اصفهان حقابه دارند و سهم آب آنها از طریق شبکه های مدرن و یا سنتی و در همکاری سازنده شرکت آب منطقه ای با شهرداری تامین می شود.

• مادی ها؛ هویت کلان شهر اصفهان

محمد جمالی نژاد - مسئول امور آب معاونت خدمات شهری شهرداری اصفهان:مادی ها، کانال های آب و شریان های حیاتی شهر اصفهان هستند که از شاهرگ زاینده رود منشعب و در بطن این کلان شهر گسترده شده اند. شبکه مادی ها در شمال و جنوب رودخانه زاینده رود، قرن ها وظیفه کنترل و استفاده بهینه از آب در این منطقه را بر عهده داشته و بی شک بخشی از هویت کلان شهر اصفهان هستند. در طومار شیخ بهایی نیز به وضعیت مادی ها و نحوه تخصیص حقابه شهر اصفهان (6 سهم از 33 سهم از کل آب زاینده رود) توسط آنها اشاره شده است.

برخی از این مادی ها برای آب رسانی به زمین های کشاورزی اطراف ایجاد شده و تعدادی هم برای آبیاری باغ شهر اصفهان استفاده شده است. مادی نیاصرم با طول بیش از 13 کیلومتر، از غرب (پل مارنان) تا شرق شهر اصفهان (پل شهرستان) گسترده شده و پرآب ترین مادی شهر اصفهان بوده و به دلیل حریم گسترده و جایگاه خاص، در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است. مادی ها با گذر زمان، به مثابه یک محور توسعه شهر و عامل ایجاد محلات نیز عمل کرده اند. به عنوان مثال، شکل و راستا بازار اصفهان، متأثر از راستا حرکت مادی فدن بوده است. گویا جریان زندگی مردم در شهر اصفهان با جریان آب در این مادی ها گره خورده و آرامش و تقویت روحیه شهروندان در سایه این میراث سبز تأمین شده است.

علاوه بر هویت تاریخی و فرهنگی مادی ها در شهر اصفهان، مادی ها با ایجاد فضای سبز حاشیه خود که حدود 7 درصد از فضای سبز اکولوژیکی شهر اصفهان را شامل می شود، زمینه ساز گسترش فضاهای سبز خطی در بافت محلات و کنترل شرایط اقلیمی، تلطیف هوای پیرامون خود و زیباسازی منظر شهری شده اند. از جمله کارکردهای اصلی و مهم این مادی ها و جوی های منشعب از آنها، تأثیرشان در تغذیه سفره آب های زیرزمینی و آبدهی چاه های کشاورزی و فضای سبز و همچنین هدایت آب های سطحی است. امروزه مادی ها را باید محورهای اکولوژیکی و گذر شهری برشمرد که توسعه فضاهای پیرامون آنها می تواند باعث توسعه محور گردشگری، ایجاد شبکه پیاده رو و ترویج فرهنگ دوچرخه سواری و ارتقای کیفی محلات شود. خوشبختانه شهرداری اصفهان با آزادسازی راستا مادی ها، لایروبی، سنگ کاری دیواره ها، احیای فضای سبز اطراف و نورپردازی راستا آنها، توانست حدود 300 کیلومتر از مادی های شهر اصفهان و حدود 400 هکتار از فضای سبز پیرامون آنها را ساماندهی و احیا کند و تا حدودی تخریب آنها، ناشی از توسعه شهر و شهرنشینی را جبران کند.

اما با خشکی و ناپایداری جریان آب در رودخانه زاینده رود، نگهداری فضای سبز و آبیاری درختان کهنسال حاشیه این مادی ها بسیار مشکل است و مادی ها نیز کارکردهای خود را از دست داده اند. خسارات جبران ناپذیری به اکوسیستم و منابع آب زیرزمینی منطقه وارد شده و تنها تأمین حقابه این مادی ها از زاینده رود می تواند هویت و عملکرد آنها را احیا و این میراث تاریخی را حفظ کند. امید است با برنامه ریزی مناسب و عادلانه در زمینه حکمرانی و مدیریت منابع آب و تداوم جریان آب در زاینده رود، از تخریب روزافزون این جاذبه های طبیعی و سرمایه های زیست محیطی شهر اصفهان جلوگیری شود.