رستم و زال در بزرگترین قلعه کوهستانی شرق ایران چه می کردند؟ - سفر به تایلند

در پنج کیلومتری شرق نهبندان قلعه ای واقع شده است که به نام قلعه شاه دژ معروف است. در خصوص علت انتخاب نام شاه دژ بر روی قلعه نظرات مختلفی ارائه شده است. به گفته اهالی نهبندان، نام این قلعه شاه سارق است و صاحب آن را فردی به نام شاه سارق می دانند که با زال پدر رستم معاصر بوده است و حتی زال را خراج گذار خود نموده بود. در جنگی که بین شاه سارق و رستم شکل می گیرد، رستم در جنگ بر او غلبه می نماید و قلعه را از او می گیرد. نهادن نام شاه دژ بر قلعه، در دوره اسماعیلیه انجام شده است. تا از این طریق آن را یک قلعه اسماعیلی و یکی از مراکز آن معرفی نمایند.

مصالح بکار رفته در آن شامل سنگ و آجر است که در برخی قسمت ها بدون ملات برروی یکدیگر نهاده شده اند. قلعه دارای چندین حصار و برج است و در داخل آن فضاهایی نظیر اتاق های سربازان، انبارهای آذوقه، آب انبارهاو.. واقع شده است. شالوده این بنا مربوط به دوره ساسانی است که در قرون 5 و 6 هجری توسط اسماعیلیان خریداری و بازسازی شده است. بیشترین توسعه قلعه شاه دژ در دوره اسماعیلیه بوده است. اسماعیلیان در قرن پنجم قلعه را از شاه شجاع خریداری کردند و بر حسب احتیاج به توسعه و استحکام بخشی آن اقدام کردند. در این دوره، جمعیتی بیشتر از سه هزار نفر در قلعه زندگی می کردند و قلعه برای آنها نوعی شهرک به حساب می آمد.

این قلعه در موقعیتی استراتژیک نهاده شده و در محل عبور کاروان ها از چندین راستا به این شهر واقع شده است. این قلعه از قلاع قرن ششم و هفتم و متعلق به اسماعیلیان است، اما با دیگر قلاع اسماعیلیه تفاوت محسوسی دارد. از دو نوع معماری بناهای اشرافی و بناهای عادی برخوردار است. اهمیت این قلعه از جهتی که می تواند الگویی بسیار مفید برای مطالعه معماری و روابط اجتماعی در یک زیستگاه جمعی و شهر گونه باشد بسیار بالاست.

قلعه شاهدژ به ابعاد 250 در 370 متر طول و عرض و حدود 53 هزار و 272 متر مربع مساحت به عنوان بزرگترین و وسیع ترین قلعه کوهستانی شرق ایران و یکی از بزرگترین قلعه های کوهستانی ایران یکی از منابع بالقوه مالی در منطقه به شمار می رود. سقف بنای شاه نشین به صورت ضربی پوش و بقیه واحدهای مسکونی با چوب و خاشاک پوشیده شده اند.

در چهار گوشه قلعه شاه دژ، برج های بلندی واقع شده است که امروزه یکی از آنها در ضلع جنوب غرب، سالم مانده است. برج ها با معماری نیم دایره ساخته شده و بر حسب محل قرار دریافت خود، ابعاد و اندازه های متفاوتی دارند. برج های قلعه دو عملکرد عمده دارند اول اینکه به عنوان پشت بند تکیه گاه هایی برای بارو به شمار می فرایند و بر استحکام بارو می افزایند و دوم این که عملکرد دیده بانی دارند.

آنچه بیشتر از هر چیز در این قلعه توجه را به خود جلب می نماید در ورودی قلعه و قطعه سنگ بزرگی است که به شیوه ای ماهرانه تراشیده شده است. قلعه شاه دژ نهبندان یک در ورودی دارد. در کوه پایه قله کوهی که قلعه بر روی آن ساخته شده است اتاقک هایی برای نگهبانان قلعه تعبیه شده است و در هریک برای 2 نفر جا وجود دارد که نگهبانان قلعه از آن مواظبت می نمایند.

در ابتدای قلعه شاه دژ، کوچه ها و گذرگاه هایی به چشم می خورد که نوع ساختار آن ها موید این موضوع است که قلعه به عنوان پادگان استفاده می شده است.

قلعه شاه دژ در تاریخ 27 دی 1377 با شماره ثبت 2262 به عنوان یکی از آثار تاریخی ایران ثبت ملی شد. این قلعه در سال های اخیر مورد بازسازی میراث فرهنگی خراسان جنوبی نهاده شد تا تنش به عنوان بزرگترین قلعه تاریخی شرق کشور مورد گزند قرار نگیرد و بتواند روایتگر تاریخی از مردمان باشد.