آنالیز تجربه های آلمان، برزیل و روسیه؛ شناسایی موتور اجتماعی اصلاح مالی - سفر به تایلند

به گزارش خبرنگاران در سوی مقابل، بازیگر دوم این بازی یعنی مردم سیاست های پیشنهادی سیاست گذار را ارزیابی می نمایند؛ یا آن را می پذیرند یا به تقابل با آن می پردازند. جامعه تصمیم خود را براساس فضای انتظاراتی خود می گیرد؛ انتظاراتی که با دو ابزار انتظارات تطبیقی یا همان تجارب گذشته یا انتظارات عقلایی و آینده نگر شکل می گیرد. سیاست گذار به منظور مدیریت این بازی باید اعتماد عمومی را جلب کند و جریان اجتماعی را با اصلاحات همراه کند. آنالیز ها نشان می دهد سه عامل دیپلماسی ارتباطی، زمان بندی و ملاحظات محبوبیتی در حقیقت موتور محرک پیشبرد پروژه اصلاحات اقتصادی هستند. جهانی اقتصاد با مرور تجربه سه کشور برزیل، روسیه و آلمان با موشکافی جزئیات اجتماعی پروژه اصلاحات اقتصادی این سه کشور، پیروزیت یا عدم پیروزیت آنها را از زاویه این سیاست ها روشن نموده است. نتایج حکایت از آن دارند که اگر سیاست گذار این ملاحظات را رعایت نکند، نه تنها قطار اصلاحات به مقصد نمی رسد، بلکه زمینه برای سیاست های خوب بعدی نیز تنگ می شود.

آنالیز ها نشان می دهد اصلاحات اقتصادی بدون ملاحظات حرفه ای به منزلگاه مقصود نمی رسد. ملاحظاتی که در حیطه ارتباط با جامعه جای دارند و از جمله آنها می توان به دیپلماسی ارتباطی، زمان بندی و ملاحظات محبوبیتی اشاره نمود. اگر سیاست گذار این ملاحظات را به خوبی رعایت کند، قطار اصلاحات به مقصد می رسد. اما در صورتی که سیاست گذار از این ملاحظات غافل شود، قطار اصلاحات از ریل خارج شده و چه بسا نظم ریل نیز به هم بخورد؛ به طوری که اصلاحات بعدی نیز با مشکل روبرو شوند. آنالیز ها نشان می دهد اصلاحات اقتصادی در کشورهایی مانند روسیه و برزیل این ملاحظات را رعایت نموده اند. در روسیه بعد از فروپاشی شوروی، یلتسین و تیم اقتصادی او با تکیه بر دیپلماسی ارتباطی، موج اجتماعی را با جریان اصلاحات همراه کردند. در برزیل نیز لوییز پریرا با تکیه بر این ملاحظات، توانست تا حدودی اصلاحات اقتصادی را به مقصد برساند؛ اصلاحاتی که در کشورهای همسایه شکست خورده بودند.

اهمیت همراهی اجتماعی

جریان سیاست گذاری دو مرحله مهم دارد: در مرحله اول سیاست گذار به دنبال این است تا بهترین سیاست را انتخاب کند. در مرحله دوم دولت این بهترین سیاست را به موثرترین شیوه اجرا می کند تا به نتایج مطلوب دست یابد. تجربه بسیاری از کشورهای جهان نشان می دهد در برهه هایی از تاریخ سیاست گذاران متعددی سیاست بهترین اول را به خوبی کشف نموده اند، اما به دلیل اینکه ملاحظات اجرایی آن را مدنظر قرار نداده اند، به بن بست خورده اند. یکی از مهم ترین ملاحظات اجرایی در جریان سیاست گذاری، همراهی اجتماعی است؛ همراهی اجتماعی در علم اقتصاد به اعتماد یا Public Trust معروف است و به این معناست که جامعه تا چه حد به دولت و سیاست گذار اعتماد دارد و تا چه حد تمایل دارد تا سیاست های سیاست گذار را همراهی کند. در صورتی که موج افکار عمومی با جریان سیاست گذاری همراه باشد، سیاست گذار با دقت بیشتری به هدف خود می رسد. اما در صورتی که عموم برای سیاست گذاری را در تقابل با رفاه اجتماعی تلقی نمایند، سیاست گذار نه تنها به اهداف خود نمی رسد، بلکه هزینه های زیادی را نیز متحمل می شود. البته اهمیت همراهی اجتماعی در طول تاریخ یکسان نبوده و هر چه به جلو حرکت نموده ایم اهمیت آن بیشتر شده است؛ به این معنا که اگر قبلا سیاست ها مستقل از همراهی اجتماعی می توانستند به هدف خود برخورد نمایند امروزه اجرای یک سیاست بدون همراهی اجتماعی تقریبا غیر ممکن است. اینکه اهمیت همراهی اجتماعی در طول تاریخ افزایش یافته را می توان به دو دلیل مهم نسبت داد. اولین دلیل به رشد بینش اجتماعی و گسترش اطلاعات بر می شود. دومین دلیل بحران هایی است که در دهه های گذشته رخ داده است. وقوع بحران های اقتصادی مختلف از جمله بحران اقتصادی 2008، زوایای پنهان جریان سیاست گذاری را برای جامعه پنهان کرد؛ جامعه به این نتیجه پی برد که ممکن است در هر برهه از زمان اشتباهی از دولت سر داده شود و کل زندگی مردم را تحت تاثیر قرار دهد؛ به همین دلیل جامعه تصمیم گرفت که باید بیشتر از قبل سیاست های دولت را دنبال کند، تجزیه و تحلیل و در نهایت به مقابله با سیاست های بد بپردازد. بنابراین بعد از بحران های پیاپی دهه های گذشته مقوله همراهی اجتماعی اهمیت بیشتری یافته است. به عنوان مثال، در سال 2012 از هر 12 نفر در کشورهای عضو OECD تنها چهار نفر به دولت های خود اطمینان داشتند. در کشورهای در حال توسعه بحران خیز نیز همراهی اجتماعی نقش قابل توجهی دارد؛ چرا که عموم مردم در این کشورها در گذشته خود با شکست های متوالی سیاست های دولت روبرو شده اند.

اعتماد در قالب تئوری

بعد از هجوم موج های گسترده بحران در دهه های گذشته، بسیاری از اقتصاددانان دنبال طراحی کردن مدل هایی بودند که نقش اعتماد عمومی را در جریان سیاست گذاری در قالب تئوری های اقتصادی درآورند. این مدل ها به ذهن افراد اقتصادی و سیاست گذار رجوع نموده و نقش همراهی اجتماعی را استخراج می نمایند. این مدل ها معمولا یک زمین بازی طراحی می نمایند که تنها دو بازیگر در آن بازی می نمایند؛ یک سمت زمین سیاست گذار قرار گرفته است و در سمت دیگر جامعه به عنوان یک فرد واحد. برای هر کدام از این دو بازیگر یک تابع هدف تعریف نموده و در نهایت نقطه تعادل را استخراج می نمایند. تابع هدف سیاست گذار این است که سیاست مدنظر خود را با کمترین هزینه اجتماعی اجرا کند. سیاست گذار می داند که سیاست مدنظرش احتمالا به تمام یا بخشی از جامعه هزینه های مقطعی وارد می کند. در صورتی که ارتباط موثر با جامعه داشته باشد و اعتماد آنها را جلب کند، می تواند با هزینه پایین سیاست خود را پیاده کند. اما در صورتی که نتواند اعتماد بازیگر مقابل را جلب کند، با اعتراض جامعه روبه رو می شود؛ از طرفی سیاست گذار از هزینه های سنگین اعتراض جامعه آگاهی دارد؛ بنابراین هدف سیاست گذار این است که سیاست را بدون هر گونه اعتراض و هزینه سیاسی به نقطه خاتمه برساند. بازیگر مقابل، یعنی عموم جامعه نیز یک تابع هدف خاص دارد. هدف جامعه این است که جریان سیاست گذاری را دنبال کند، از سیاست هایی که منجر به رفاه عموم می شود استقبال کند و مانع جریان سیاست هایی شود که منجر به کاهش رفاه عمومی می شود. بنابراین هدف بازیگر اول، اجرای سیاست مدنظر با کمترین هزینه و هدف بازیگر دوم گزینش سیاست ها است. تا زمانی که اطلاعات دو طرف از زوایای پنهان یک سیاست کامل باشد، به طور طبیعی مدل در حالت تعادل قرار گرفته است؛ یعنی سیاست گذار تنها سیاست هایی را پیشنهاد می دهد که رفاه اجتماعی را افزایش می دهند. بازیگر دوم نیز این سیاست ها را بدون مقابله می پذیرد. اما واقعیت این است که اطلاعات دو بازیگر درخصوص زمین بازی کامل نیست. حداقل یک بازیگر نسبت به زوایای پنهان سیاست ها اطلاعات کامل ندارد. در اغلب اوقات، سیاست گذار نسبت به سیاست اطلاعاتی دارد که عموم مردم ندارند. این عدم تقارن اطلاعات، مدل را با پیچیدگی روبرو می کند.

تعادل در حالت اطلاعات ناقص

در صورتی که اطلاعات یک بازیگر نسبت به زمین بازی کامل نباشد، سیستم بدون اصطکاک به تعادل نمی رسد. فرض شود سیاست گذار قصد داشته باشد، قیمت حامل های انرژی را اصلاح کند. سیاست گذار می داند که این سیاست در کوتاه مدت به مردم هزینه وارد می کند، اما همزمان می داند که سیاست مذکور در بلندمدت برای عموم جامعه اثرات مثبت رفاهی خواهد داشت. از طرفی، عموم جامعه هزینه های کوتاه مدت این سیاست؛ یعنی افزایش مقطعی قیمت ها را به خوبی می بینند، اما شهود خوبی نسبت به اثرات مثبت رفاهی این سیاست ندارند. به بیانی دیگر، هزینه های کوتاه مدت را بیشتر از منافع بلندمدت درک می نمایند. به همین دلیل نتیجه گیری می نمایند که سیاست مذکور در تقابل با رفاه اجتماعی بوده و به مقابله با آن می پردازند. برداشت جامعه نسبت به این سیاست از دو محل نشات می گیرد؛ ابتدا ممکن است جامعه برای ارزیابی سیاست فعلی، سیاست های شکست خورده مشابه قبلی را معیار قرار دهد، یا اینکه سیاست گذار نتوانسته مزیت های پنهانی سیاست فعلی را به اطلاع عموم برساند. اگر این سناریو درست باشد، هیچ کدام از دو بازیگر به هدف خود نمی رسند و سیستم از حالت بهینه فاصله دارد؛ نه سیاست گذار توانسته با کمترین هزینه سیاست خود را به مقصد برساند و نه عموم جامعه توانسته بین سیاست های خوب و بد گزینش کند و راستا سیاست گذاری را به سمت خود راهنمایی کند. اینجا نقش سیاست گذار ظاهر می شود؛ سیاست گذار می تواند با ایجاد اعتماد و همراهی اجتماعی این اصطکاک را حذف نموده و سیستم را به تعادل برساند. سوال مهم این است که سیاست گذار برای ایجاد اعتماد و همراهی چه ابزاری در دسترس دارد؟

3 کانال خلق اعتماد

سیاست گذار به منظور حذف این اصطکاک 3 ابزار مهم از جمله دیپلماسی ارتباطی، زمان بندی و ملاحظات محبوبیتی در دسترس دارد. منظور از دیپلماسی ارتباطی این است که سیاست گذار همان زوایای پنهانی که منجر به ایجاد اصطکاک شده بودند را برای عموم مردم توضیح دهد. سیاست گذار در این کانال کاملا صادقانه، هم هزینه های کوتاه مدت سیاست را به اطلاع عموم می رساند و هم عموم را از منافع واقعی این انتظار آگاه می کند. در واقع، ممکن است بخشی از جامعه توانایی تحلیل مستقل روابط و سیاست های اقتصادی را نداشته باشند؛ کانال دیپلماسی ارتباطی این بخش از جامعه را مورد هدف قرار می دهد. دومین ابزار زمان بندی است. سیاست گذار به منظور انتخاب زمان اصلاحات اقتصادی باید بین زمان های مختلف، بهترین زمان را انتخاب کند. منظور از بهترین زمان، زمانی است که عموم جامعه کمترین خطای ارزیابی منابع انتظاری ناشی از سیاست را دارند. آنالیز ها نشان می دهند در زمان هایی که رفاه خانوارها آسیب پذیر شده، خانوارها با حساسیت بیشتری سیاست ها را دنبال نموده و با احتمال بیشتری به تقابل برمی خیزند. این در حالی است که احتمالا در مواقعی که فشار رفاهی وجود ندارد، جامعه احتمالا راحت تر سیاست ها را می پذیرد. بنابراین انتخاب زمان مناسب اجرای سیاست، کانال مناسب دیگری برای اجرای سیاست های اقتصادی است. سومین کانال ملاحظات محبوبیتی است؛ به این معنا که آیا سیاست گذار در زمان اجرای سیاست محبوبیت لازم را در بین افکار عمومی دارد یا نه؟ اگر محبوبیت سیاست گذار بالا باشد، سیاست به آسانی می تواند مورد پذیرش عموم قرار گیرد. ذیل ملاحظات محبوبیتی، ممکن است سیاست گذار فردی را به عنوان پرچمدار اصلاحات انتخاب کند که بیشترین محبوبیت را نزد عموم جامعه داشته باشد. بسیاری از کشورها مانند روسیه، گرجستان، آلمان و برزیل به منظور اجرای موثرتر سیاست های اصلاحاتی از این 3 کانال استفاده نموده اند.

موج همراهی اجتماعی در روسیه

روسیه در دهه های گذشته بارها اصلاحات اقتصادی را انجام داده و هیچ گاه به نتیجه مطلوب نرسیده است. اولین جرقه های اصلاحات در این کشور پهناور در آخرین سال های اتحاد جماهیر شوروی خورده شد. البته مقیاس این اصلاحات قابل قیاس با جریان های بزرگ اصلاحات که بعدها پی ریزی شده نبود. به همین دلیل می توان گفت اولین موج بزرگ اصلاحات در روسیه بعد از فروپاشی شوروی راه افتاد. یکی از بزرگ ترین اتفاقات قرن بیستم فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی بود، کشوری که میزبان انقلاب های کمونیستی بود و اکنون برای انجام اصلاحات اقتصادی کار سختی پیش رو داشت. کشوری که دهه ها با افکار کمونیستی زیست نموده بود، اکنون باید به سمت اصلاحات اقتصادی سختی حرکت می کرد وپیش زمینه فکری آنها را به کلی تغییر می داد. اگر بخواهیم از دید انتظارات تطبیقی یا عقب نگر به فضای انتظاراتی مردم روسیه در آن دوره نگاه کنیم، علاوه بر چیرگی تفکر سوسیالیستی-که دقیقا در جهت مخالف اقتصاد بازار بود- موضوع مهم دیگری نیز وجود داشت که می توانست باعث بدبینی مردم نسبت به اصلاحات شود. در خاتمه عمر اتحاد جماهیر شوروی گورباچف دست به اقدامات اصلاحات اقتصادی زد که با نام پرسترویکا نیز شناخته می شد. نتیجه این اصلاحات اقتصادی شکستی بزرگ برای روسیه رقم زد. پس سیاست گذاران روسیه پساشوروی باید با تشریح برنامه حرکت به سوی بازار آزاد با جهت دهی انتظارات عقلایی، نگاه به آینده مردمی را تغییر می دادند که هیچ تجربه ای از بازار آزاد نداشتند. یکی از اقدامات بوریس یلتسین و گایدار به عنوان رهبران اصلاحات اقتصادی روسیه جدید در این زمینه ارتباط مستقیم با مردم بود. یلتسین در سخنرانی مهم خود که توسط مشاوران اقتصادی اش تنظیم شده بود سعی کرد فضای انتظارت مردم را با این اصلاحات همراه کند. او در این سخنرانی ها این تضمین را به مردم داد که برای رسیدن به آزادی و سطح رفاه بیشتر در بلندمدت حرکت به سمت اقتصاد آزاد ضروری می کند. یلتسین و تیم اقتصادی او کار بسیار سختی در پیش داشتند؛ چرا که آنها می خواستند ندای اصلاحات آزادی اقتصادی را در جامعه ای سر دهند که دهه ها رنگ و بوی آزادی اقتصادی را حس ننموده بود. طبیعتا در این شرایط سیاست گذار رسالت بزرگ تری بر دوش دارد. در جریان همراهی اجتماعی نه تنها سیاست گذار باید منافع اقتصادی اصلاحات را به اطلاع عموم می رساند، بلکه باید تا حدودی با باورهای اجتماعی مقابله می کرد. چرا که اندیشه کمونیسم و فضای سیاست گذاری هجومی دهه ها در ذهن جامعه ریشه دوانده بود. اما در نهایت یلتسین و تیم اقتصادی او توانستند به میزان قابل توجهی جامعه را با اصلاحات اقتصادی همراه نمایند. نقش سخنرانی های دراماتیک و موثر او و تیم اقتصادی اش را نمی توان در پذیرش اجتماعی اصلاحات اقتصادی نادیده گرفت. در نهایت اصلاحات آن دوره روسیه منجر به شکست شد و نتایج مورد انتظار را به همراه نداشت. البته این شکست در اصلاحات عمدتا ریشه در چارچوب ناقص جریان اصلاحات داشت.

تجربه پیروز برزیل

برزیل کشور دیگری است که با تکیه بر ملاحظات یاد شده زمین بازی را برای اصلاحات به خوبی طراحی کرد و اصلاحات را با پیروزیت به خاتمه رساند. بر خلاف تجربه کشورهای آمریکای لاتین در دهه 90 میلادی، اصلاحات اقتصادی در برزیل تا حد زیادی تجربه پیروزیت آمیزی قلمداد می شود. لوئیز کارلوس پریرا اقتصاددان برزیلی که رهبر فکری اصلاحات برزیل بود، علاوه بر تسلط تکنیکی که به بحث اصلاحات اقتصادی داشت، هیچ گاه از این فاکتورها غفلت ننموده بود. موانع زیادی در آن دوره در مقابل اهداف پریرا بود. اهداف پریرا تعدیل سیاست های اقتصادی، کارآتر کردن بخش دولتی و تمرکز بر احتیاج شهفرایندان بود. اما موانع سیاسی گسترده، مقاومت کارمندان بخش دولتی، مخالفت اتحادیه ها و گروه های چپ گرا و افکار عمومی راه اصلاحات را برای او بسیار ناهموار نموده بود. رهبری فکری پریرا توانست با برقراری دیپلماسی ارتباطی با همه ذی نفعان فرآیند اصلاحات را به پیش ببرد. متقاعد کردن دولت، شکل دادن به افکار عمومی و نفوذ بسیار زیاد بر اعضای حزب ماموریت هایی بودند که این اقتصاددان کهنه کار در راستای هدف خود به خاتمه رساند. از طرف دیگر او رابطه بسیار نزدیکی با رئیس جمهور نیز داشت. علاوه بر این پریرا زمان بندی مناسبی نیز برای آغاز اصلاحات خود داشت. این حقیقت که در آن دوره تورم بالای برزیل کنترل و فرایند نزولی درآمد سرانه مردم نیز متوقف شده بود، به او در راستای پیروزیت اصلاحات اقتصادی یاری کرد. تجربیات پریرا نشان می دهد تنها بحث های اقتصادی و تکنیکی عامل پیروزیت پروژه او نبود، بلکه اشراف به زمینه های دیگر از جمله دیپلماسی با تمامی گروه ها و زمان بندی مناسب نقش مهمی در پیروزیت اصلاحات برزیل بازی کرد. به همین دلیل اصلاحات آن موقع برزیل را می توان نمونه ای از اصلاحات شناخت که کانال های مختلف ملاحظات اجرایی را به خوبی رعایت نموده است.

تجربه اصلاحات آلمان

آلمان چه قبل از فروپاشی دیوار برلین چه بعد از آن اصلاحات اقتصادی سنگینی را انجام داد؛ این اصلاحات در زمینی پی ریزی شد که شرایط اجتماعی خیلی آرام نبود. اولین مرحله از اصلاحات، بعد از جنگ جهانی دوم صورت گرفت. در شرایطی که عموم مردم از سیاست های هجومی به ستوه آمده بودند و دنبال معجزه ای بودند که ورق معیشت را برای آنها برگرداند. در نهایت اصلاحات توسط ارهارد صورت گرفت. ارهارد اصلاحات را در شرایطی پیشبرد که تشتت آرا در بین سیاست گذاران وجود داشت. این معمار اصلاحات ضمن اینکه ارتباط نزدیکی با لیبرال ها ایجاد کرد، زمینه را برای اصلاحات در بین طیف های مختلف نیز فراهم کرد. بعد از فروپاشی دیوار برلین، تجربه خصوصی سازی آلمان نمونه دیگری از اصلاحات سنگینی بود که در محیطی سخت انجام گرفت. مقیاس خصوصی سازی به حدی سنگین بود که معیشت میلیون ها خانوار را تحت تاثیر قرار می داد. میلیون ها کارگر در شرکت هایی که در معرض خصوصی سازی قرار داشتند، مشغول به کار بودند.سیاست گذار باید ضمن اینکه به معیشت این خانوارها فکر می کرد، اذهان عمومی را برای واگذاری شرکت های دولتی آماده می کرد. در نهایت شرکت تروی هند با پشتوانه سرمایه های انسانی داخلی و خارجی تاسیس شد و جریان اصلاحات را تکمیل کرد. در جریان اصلاحات اگر چه اعتراض هایی صورت گرفت، اما تجربه آلمان یکی از پیروز ترین تجربه های خصوصی سازی محسوب می شود که ملاحظات اساسی اصلاحات را رعایت نموده است.به طور کلی تجربه کشورهای مختلف نشان داده که ملاحظات اجرایی نقش قابل توجهی در پیروزیت اصلاحات داشته اند. در برهه هایی تاریخی، بسیاری از سیاست گذاران این ملاحظات را رعایت کردند و جریان اصلاحات را به منزلگاه مقصود رساندند؛ اما در مقابل، نمونه های دیگری از اصلاحات بوده که به بن بست تمام خورده است؛ نمونه هایی که در آنها سیاست گذار ملاحظات معیشتی جامعه را فراموش نموده و با چشمانی بسته به اجرای سیاست های ریسکی پرداخته است. طبیعی است که چنین اقدام بی ملاحظه ای نه تنها اهداف سیاست را به هدف نمی رساند، بلکه زمینه گفت وگو را برای اصلاحات بعدی اقتصادی می بندد و این خطر را ایجاد می کند که جامعه حاضر به پذیرش سیاست های خوب آینده نیز نشود.