دراویش عهد قاجار - سفر به تایلند

دکتر یاکوب ادوارد پولاک اتریشی از نخستین معلمان دارالفنون و از اولین پزشکان خارجى بود که به دعوت میرزا تقى خان امیرکبیر وارد ایران شد تا به تدریس پزشکى و جراحى در دارالفنون بپردازد. وی 10 سال در ایران زیست (1851 تا 1860) و به کار طبابت و تدریس اشتغال داشت.

از 1855 به بعد طبیب مخصوص ناصرالدین شاه بود. در سال 1882 بار دیگر به ایران سفر کرد و به مطالعه و تحقیق پرداخت. بعد ها در وین به تدریس زبان فارسی مشغول شد و کتاب سفرنامه پولاک ایران و ایرانیان را نوشت که در سال 1865 در دو جلد به چاپ رسید و در ایران توسط آقای کیکاوس جهانداری ترجمه شد.

او در باب زندگی درویشان در عهد قاجار نوشته است:

در روزگاران قدیم از این طبقه مردم برجسته ترین اندیشمندان و مستعدترین شاعران برخاسته اند؛ در اینجا فقط به نام های پرآوازه سعدی و حافظ اشاره می کنیم. اما فعلا طبقاتی از ولگردان، قوالان1 و قصه گویان را تشکیل می دهند، بدون اینکه تعلیم و تربیت خاصی داشته باشند.

این ها که حال هیچ کسب وکاری ندارند به مالکیت پشت پا زده اند و بی غم و بی خیال روز را به شب می آورند. بسیاری از آنان هندو و بقیه ایرانی هستند، حتی پسران خانواده های معتبر و شاهزادگان را در این سلک می توان دید؛ برادر مستوفی الممالک نیز به آنان پیوسته است. آنان که در غم مال جهان نیستند با چوبدستی که دسته آن به صورت یا علی ساخته شده با کلاه درویشی، پوست پلنگ و بوق و کشکولی از پوست نارگیل در ممالک و سرزمین های مختلف پرسه می زنند و طی طریق می نمایند.

درویش با فریاد یا حق کشکول خود را جلو اروپایی می گیرد و یک صاحب قران می طلبد؛ اگر کسی کمتر از آنچه خواسته بدهد اغلب آن را با نخوت به دور می افکند.

برخی از آن ها نیمه برهنه و با سر بی کلاه در ویرانه ها می گردند؛ گروهی دیگر هستند که در پوشاک جاه و جلال می بینند، آن ها خود را اهل آزاد می نامند.

تقریبا همه آن ها بنگ می کشند؛ برخی تحت تاثیر نشئه بنگ به کلی از خودبی خود می شوند و در این حالت بیشتر به حیوان شبیه هستند تا انسان. هرچند مشهور است که اینان به محمد و علی هیچ کدام اعتقاد ندارند بلکه در دل خود تنها خدا را می پرستند یا وحدت وجودی هستند، با این همه هرجا که پا بگذارند موردتوجه و عنایت عامه مردم قرار می گیرند. هیچ کس جسارت آن را ندارد که با آن ها به خشونت رفتار کند یا آنان را با بی مهری براند.

درویشی سال های متمادی خیابان های تهران را زیرپا می گذاشت و حتی به ارک شاهی نیز وارد می شد و به صدای جلی فریاد می کشید علیا، علیا و این کلمه ای صوفیانه بود که احدی غرض از آن را نمی دانست. وی شب هنگام آسایش مردم را مختل می کرد، اما هیچ کس یارای آن را نداشت که به او زیاد نزدیک گردد.

پس از چندی هواخواهانی پیدا کرد تا به جایی که شخص شاه نیز نمی توانست مانع گردش های شبانه اش بگردد. بسیاری از آنان وانمود می نمایند که به کیمیاگری اشتغال دارند و خود را استاد این کار جا می زنند؛ با اغوا، مبالغ مهمی از مردم می گیرند و بعد یکباره ناپدید می شوند. در قوالی و قصه گویی نظیر ندارند.

با تردستی های حساب شده می توانند توجه مستمع ها را کاملا به خود جلب نمایند. در هیجان انگیزترین لحظات ناگهان رشته داستان را قطع می نمایند- درست مانند داستان های عربی- تا بتوانند چراغ الله 2 بگیرند و باز روز بعد به داستان ادامه می دهند.

این داستان ها که به سبکی خوب و زبانی پاک ارائه می گردد حدود معلومات مخاطبین را که مردمی از طبقات پایینند در زبان فارسی و شعر توسعه می دهد و از این لحاظ کارآیی آن ها بی نهایت بیشتر از نمایش های روستایی ماست که در برخی موارد حتی زبان را ضایع و کم اعتبار می نماید.

1. قوالی:خنیاگری، خوانندگی، رامشگری، سرودخوانی، مطربی (لغتنامه دهخدا)

2. چراغ اللـه: پولی که به درویش یا نقال می دهند؛ پولی که درویش یا نقال معرکه گیر از مردم می گیرد. (فرهنگ فارسی عمید)

منبع: جهانی اقتصاد به نقل از س ف رن ام ه پ ولاک ایران و ایرانیان / ن وش ت ه ی اک وب ادوارد پ ولاک؛ ت رج م ه ک ی ک اووس ج ه ان داری. تهران: خ وارزمی،1368. ‬ 536 ص 39-37

- سایت فاطمه قاضی ها